Realna konieczność odbudowy stanowiła wyzwanie i pokusę dla architektów, urbanistów i projektantów. Wielokrotnie znajdowały one wyraz w utopijnych wizjach.
Wystawa „Zaraz po wojnie”, obejmująca sztukę lat 1944–1948, jest poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób złożoność nastrojów społecznych i napięcia polityczne w powojennej Polsce znalazły swoje odzwierciedlenie w sztukach plastycznych, fotografii, filmie, a także architekturze i wzornictwie. Lejtmotywem wystawy jest temat ruin: od koncepcji ruiny jako architektury, poprzez antropomorficzną wizję okaleczonego miasta czy antycznej ruiny, po wymagający pragmatycznych rozwiązań problem odgruzowywania miast czy charakterystycznego dla tego okresu budownictwa z prefabrykatów z gruzobetonu.
Próba wprowadzaniu ładu i budowania nowego porządku łączy postawy wielu artystów, architektów czy projektantów próbujących odnaleźć się w powojennej rzeczywistości. Poszukując uniwersalnych zasad, chcieli oni zapewnić jak najwygodniejsze życie nowemu egalitarnemu społeczeństwu. W architekturze koncepcja awangardowego osiedla robotniczego znalazła swój wyraz w zbudowanym na warszawskiej Woli wg projektu Heleny i Szymona Syrkusów eksperymentalnym osiedlu Koło II. W tym nurcie poszukiwań znajdowała się także architektura upamiętniająca przerażającą historię, jak zaprojektowany przez Bohdana Lacherta Muranów, który powstał z 1 miliona i 125 tysięcy metrów sześciennych gruzu i miał tworzyć „czytelny układ przestrzenny o znaczeniu dokumentacji historycznej”.
Zniszczenia wojenne dotyczyły także przedmiotów codziennego użytku. Utracony podczas wojny dobytek trzeba było zastąpić nowymi rzeczami. Jednak ze względu na zrujnowane fabryki i dotkliwe zubożenie ludności konieczne były oszczędności. Projektanci i producenci radzili sobie z nimi, wykorzystując najtańsze surowce i technologie — meble obijano brezentem, z papierowego sznurka wyplatano torebki, paski, czy cholewki butów, a biżuterię tworzono z pestek owoców. Modne dziś DIY (do it yourself), czyli „zrób to sam” i rękodzieło artystyczne było wtedy koniecznością. Mieszkania zapełniały więc samodzielnie konstruowane meble ze skrzynek, a kobiety szyły bluzki z jedwabiu pochodzącego ze spadochronów i spódnice z koców. Dbano jednak, by wszystkie produkowane rzemieślniczo i chałupniczo przedmioty były estetyczne. Na wprowadzaniu piękna do życia codziennego koncentrowała się działalność Wandy Telakowskiej i kierowanych przez nią instytucji — Wydziału Wytwórczości i Biura Nadzoru Estetyki Produkcji (BNEP). Za cel stawiano sobie, aby nawet zwyczajne przedmioty były dobrze zaprojektowane. Dlatego gromadzono prototypy jako modele dla przyszłej produkcji. Niestety większość projektów nigdy do niej nie weszła, stanowią jednak niewątpliwie brakujący element historii polskiego designu.
W części wystawy poświęconej architekturze i designowi zostanie zaprezentowana m.in. działalność Biura Nadzoru Estetyki Produkcji, plakaty filmowe oraz kolaże ze zdjęć z czasopism ukazujących się w tamtym okresie. Kuratorki wydobywają także na światło dzienne historię dwóch domów towarowych — warszawskiego CDT-u i poznańskiego Okrąglaka — oraz przypominają nieistniejące warszawskie kina: Praha, WZ i Moskwa.
Wystawa „Zaraz po wojnie” to kilkaset obiektów z różnych dziedzin sztuki oraz bogaty materiał archiwalny, który koncentruje się na pokazaniu powiązań między sztuką a polityką, działalności w obszarze kultury specyficznych dla tego okresu instytucji oraz roli sztuki w propagandzie służącej legitymizacji nowej władzy i nowych granic (np. Wystawa Ziem Odzyskanych we Wrocławiu). Są wśród nich prace m.in.: Mieczysława Bermana, Jana Bogusławskiego, Mariana Bogusza, Jana Bułhaka, Marii Chrząszczowej, Zbigniewa Dłubaka, Xawerego Dunikowskiego, Krystyny Gorazdowskiej, Marii Jaremy, Feliksa Szczęsnego Kowarskiego, Tadeusza Kantora, Julii Kotarbińskiej, Aleksandra Krzywobłockiego, Tadeusza Kulisiewicza, Bronisława Kupca, Jana Kurzątkowskiego, Bohdana Lacherta, Alfreda Lenicy, Bronisława Linke, Jadwigi Maziarskiej, Jerzego Nowosielskiego, Fortunaty Obrąpalskiej, Julii Pirotte, Erny Rosenstein, Jerzego Skarżyńskiego, Henryka Stażewskiego, Władysława Strzemińskiego, Leona Marka Suzina, Heleny i Szymona Syrkusów, Feliksa Topolskiego, Henryka Tomaszewskiego, Tadeusza Trepkowskiego, Bolesława Utkina, Stefana Wegnera, Marka Włodarskiego, Władysława Wołkowskiego, Andrzeja Wróblewskiego, Wojciecha i Stanisława Zameczników.
kuratorki: Joanna Kordjak, Agnieszka Szewczyk
współpraca: Magdalena Komornicka
Zaraz po wojnie, 3.10.2015–10.01.2016, Zachęta — Narodowa Galeria Sztuki, pl. Małachowskiego 3, Warszawa, www.zacheta.art.pl